Hoe zou het zijn om ontwikkeld te zijn?
Bildung volgens Peter Bieri (Pascal Mercier)

Samengevat door Wim de Bruijne.

BILDUNG als oriëntatie op de wereld.
Jezelf vormen is werkelijk iets anders dan gevormd worden. Als we ons daarentegen ontwikkelen, dan werken we eraan dat we iets worden- we streven ernaar om op een bepaalde manier in de wereld te zijn. Het gaat steeds om twee dingen: weten wat het geval is, en begrijpen waarom dat het geval is. De hoeveelheid dingen die er te weten en te begrijpen zijn, is gigantisch en wordt elke dag groter. Gevoel voor verhoudingen en voor nauwkeurigheid.

BILDUNG als verlichting.
Kennis is macht in positieve zin. Wie de weg weet in de wereld kan minder makkelijk worden misleid en kan zich verweren wanneer anderen hem willen inpalmen, zoals bijvoorbeeld in de politiek, reclame of religie. Ontwikkeld, gebildet, zijn betekent ook inzien wat weten en begrijpen precies zijn en wat hun grenzen zijn. Het betekent jezelf de vraag stellen: wat weet en begrijp ik nu werkelijk? De kas opmaken van het weten en begrijpen.

BILDUNG als historisch bewustzijn.
Een cultuur begrijpen, betekent op de hoogte te zijn van hoe ze morele integriteit voorstelt. Het ontwikkelings- of beschavingsproces houdt in dat we leren beseffen dat mensen in andere delen van de wereld, in andere maatschappijen en culturen, anders over goed en kwaad denken; dat onze morele identiteit contingent is, een historisch toeval. Voor de gelovige kan Bildung een schok betekenen. Ervaren dat miljarden mensen kennelijk niet het juiste geloof aanhangen: dat moet ontstellend zijn. Totalitaire ideologieën, ook de kerk, proberen dat aspect van Bildung systematisch te smoren. In de islam staat op geloofsafval de doodstraf. Alleen wie de historische toevalligheid van zijn culturele en morele identiteit kent en erkent, is werkelijk volwassen geworden. Je hebt nog niet volledig de verantwoordelijkheid genomen voor je eigen leven zolang je je nog door een vreemde instantie laat voorschrijven hoe je moet denken over liefde en door, moraal en geluk. De ontwikkelde mens is iemand die een zo breed en diep mogelijk begrip heeft van de vele mogelijkheden om een menselijk leven te leiden.

BILDUNG als gearticuleerdheid.
De ontwikkelende mens is een lezer. Maar het is niet voldoende om een boekenwurm en een veelweter te zijn. Er bestaat ook een onontwikkelde geleerde. Het onderscheid: de ontwikkelde mens is in staat boeken te lezen dat ze hem veranderen. Bildung: dat iemand kennis niet beschouwt als het puur vergaren van informatie, als genoeglijk tijdverdrijf of decor, maar als iets dat innerlijke verandering en verrijking kan betekenen. De lezer van wetenschappelijke boeken heeft een koor van stemmen in zijn hoofd wanneer hij zoekt naar het juiste oordeel over een bepaalde kwestie. Hij is niet langer alleen. Na lezing ziet hij de wereld anders, meer verbanden zien. De lezer van literatuur leert hoe je over het denken, willen en voelen van mensen kunt praten. Hij leert de taal van de ziel. Hij leert dat je tegenover dezelfde kwestie anders kunt staan dan je altijd gewend was. De gebildete mens: omdat hij zich beter kan uitdrukken is hij in staat zijn zelfbesef telkens verder te verdiepen en uit te breiden, in de wetenschap dat dat nooit ophoudt, aangezien er niet zoiets bestaat als komen tot de kern van het zelf.

BILDUNG als zelfkennis.
Mensen kunnen zichzelf, wat hun meningen, wensen en emoties betreft, problematiseren en zich druk maken om zichzelf. Bildung knoopt aan bij die mogelijkheid. Iemand kan nog zo goed ontwikkeld zijn dat hij zich met succes door de wereld beweegt – wanneer hij zichzelf niet op die manier kan benaderen en aan zichzelf kan werken, beschikt hij niet over Bildung in de rijke zin van het woord. De ontwikkelde mens is iemand die kennis heeft van zichzelf en kennis heeft van de problemen van dat inzicht. Hij is iemand wiens zelfbeeld met sceptische scherpte in de lucht kan worden gehouden. Iemand die weet heeft van de breekbare verscheidenheid in zijn binnenste en geen sociale identiteit klakkeloos aanneemt.

BILDUNG als morele sensibiliteit.
Tolerantie: werkelijk en vanzelfsprekend respect voor andere manieren van leven. Bildung is de moeilijk te leren kunst om de balans te bewaren tussen het erkennen van het vreemde en het vasthouden aan de eigen morele opvattingen. Graadmeter voor Bildung: hoe ontwikkelder iemand is, hoe beter hij zich in de situatie van anderen kan verplaatsen.

BILDUNG als zelfbestemming.
Het gaat het er niet alleen om de kennis over jezelf te vergroten, ook om jezelf in je denken, voelen en willen op waarde te schatten, je met één deel te identificeren (rest te distantiëren). Daarin bestaat het creëren van een identiteit van de ziel. Zo beeldhouwen we een ziels-sculptuur voor onszelf. Met groeiend inzicht in de logica en dynamiek van mijn zielenleven leer ik dat gedachten, wensen en gevoelens geen onafwendbaar noodlot zijn, maar iets dat je kunt bewerken en veranderen. Ik ervaar wat het wil zeggen om niet alleen in mijn handelen maar ook in mijn willen en ervaren zelfbeschikkend te worden. Deze zelfbeschikking kan niet daarin bestaan dat ik me opsluit in een innerlijke vesting, om te ontsnappen aan elke beïnvloeding door anderen, die het gif van afhankelijkheid zou kunnen bevatten. Wat ik leer is iets anders: onderscheid te maken tussen een beïnvloeding die mij van mijzelf vervreemdt, en een andere, die me vrijer maakt, omdat ze me dichter bij mij brengt. Ik beschik over mezelf: er vindt een onophoudelijk knopen, losmaken en opnieuw knopen van het net uit zielenepisoden, toestanden en disposities plaats.

BILDUNG als poëtische ervaring.
Er zijn ervaringen van geluk die met de besproken facetten van de Bildung verstrengeld zijn: de vreugde omdat men de wereld iets beter begrijpt; de bevrijdende ervaring dat men een bijgeloof kan afschudden; het geluk bij het lezen van een boek; fascinatie voor film hoe volkomen anders het leven elders is; de blije verrassing wanneer men een ander opeens beter begrijpt. En Bildung ontsluit nog een andere dimensie van geluk: de geïntensiveerde ervaring bij het lezen van poëzie, bij het beschouwen van schilderijen, bij het luisteren naar muziek.

Emotionele BILDUNG.
De ontwikkelde mens is te herkennen aan zijn heftige reacties op alles wat Bildung in de weg staat. Die reacties zijn heftig aangezien het om alles gaat: oriëntatie, verlichting en zelfkennis, fantasie, zelfbeschikking, morele sensibiliteit, om kunst en geluk. Boulevardbladen, die uit puur winstbejag alles verwoesten waar ik het over heb gehad, kunnen alleen de grootste ergernis oproepen. De ontwikkelde mens is iemand die zich ergert aan de leugenachtigheid van de reclame en de verkiezingstaal etc. De gebildete mens ziet elke kleinigheid als voorbeeld van een groot kwaad: het gaat om alles.